पाताळेश्वर गुफा मंदिर - Pataleshwar Caves

लेणी बघायची म्हंटलं की कुठेतरी डोंगरावर घाम गाळात जायचं आणि मग तिथलं ते शेकडो वर्ष जुनं कोरीवकाम बघून तृप्त व्हायचं हे नेहमी लेणी बघतांना येणारा अनुभव आहे पण अगदी भर शहरी वस्तीत ही लेणी असू शकतात आणि असं एक लेण पुण्यात अगदी भरवस्तीत आहे. जंगली महाराज रोड वर , जंगली महाराज समाधीच्या शेजारी पाताळेश्वर हे हिंदू गुफा मंदिर आहे आणि ह्या लेण्यात शंकराच पुरातन मंदिर आहे. साधारण ८ व्या शतकात राष्टकुट काळात खोदलेल हे मंदिर आता पुरातत्व खात्याच्या अखत्यारीत येतं. अर्थात ते पूर्वी शहराच्या बाहेर होतं पण शहराच्या वाढत्या वेशीने ह्या मंदिराला अगदी भरवस्तीत आणून ठेवलाय. सुदैवाने हा परिसर हिरवागार आहे. 

ह्या मंदिराचं आणखी एक वेगळेपण म्हणजे हे मंदिर जमीन खोदत खाली बनवलेलं आहे. कदाचित म्हणूनच ह्याला पाताळेश्वर नाव पडलं असावं. ज्वालामुखी ने तयार झालेल्या टणक खडकात वरपासून खाली खोदत जात नंदी मंडप आणि मग आडवं खोदत हे गुफा मंदिर बनवलेलं आहे जस वेरुळचे कैलास लेण ही अश्याच पद्धतीने बनवलं आहे.

जंगली महाराज समाधीला नमस्कार करून डावीकडे पाताळेश्वर मंदिर आहे. काही दगडी पायऱ्या उतरून मंदिरात जावं लागतं पण ह्या पायऱ्या उतरण्या आधीच आपलं लक्ष वेधून घेतो तो मंदिरा समोरील भव्य गोलाकार दगडी नदीमंडप. हा भव्य मंडप १६ खांबांवर उभा आहे. 

मंडपात नदीची कोरीव दगडी मूर्ती, ह्या नदीच्या गळ्यात माळा, घंटा वगैरे कोरलेल्या आहे. एकंदरीतच नंदीमंडप म्हणजे खास नदीसाठी मंडप मी पहिल्यांदा बघितला. हा मंडप अतिशय दणकट आहे पण ह्यात फारस सुबक कोरीव वगैरे नाही. तरी ही हा नदीमंडप कायम लक्षात राहावा असाच आहे हे नक्की जाणकारांच्या मते ही अपूर्ण लेणी आहेत त्याच्या मागचं बरोबर कारण ज्ञात नाही पण कदाचित परकीय आक्रमणाचा धोका असावा किंवा आणखी काही 

डावीकडे मागच्या बाजूस एक आणखी नंदी ची मूर्ती ठेवलेली आहे पण तिचा तसा काही संदर्भ लागलं नाही. ह्या नंदीच्या रेषेत मंदिराच्या दिशेने गेलो की बाजूला एक ओसरी आहे. दोन खांबावर उभी ही लहानशी ओसरी आणि त्याच्या समोर एक लहानसं पाण्याचं टाक. एक वडाच झाड ओसरीपुढे आहे जिथे वटपोर्णिमेला गर्दी होते 

मंदिरात प्रेवेश केला की त्याची भव्यता लक्ष्यात येते.  एकूण चोवीस खांबांवर उभ्या ह्या मंदिरात पाताळेश्वरची प्रतिष्ठापना केलेली आहे. मूळ गाभाऱ्या बाजूला दोन आणखी खोल्या आहेत. बाजूला राम लक्ष्मण सीता ह्यांची सुंदर मूर्ती ही आहे. अर्थात ती संगमरवरी मूर्ती ही पुरातन नाही पण सुबक नक्कीच आहे. मंदिराच्या मागच्या उजव्या भागात उंचवटा आणि काही पायऱ्या आहेत. बहुदा ध्यानधरणे साठी एकांत लाभावा म्हणून ही सोय असावी. मंदिराच्या भिंतींवर मोठी शिल्प कोराल्याच्या खुणा आहेत पण ती शिल्प आता ओळखण्या पलीकडे गेलेली आहेत. ही लेणी ब्राम्हणी पद्धतीची मानली जातात त्यामुळे बौद्ध लेण्याप्रमाणे विहार दिसत नाही. हे प्रार्थना मंदिर आहे.

मंदिराच्या प्रेवेश्याच्या उजव्या खांबावर देवनागरी भाषेतील शिलालेख आहे पण तो ही कालानुमानाने झालेल्या दगडाच्या झिजे मुळे वाचता येत नाही, फक्त काही अक्षर समजतात. मंदिराच्या बाहेर, नदी मंडपाच्या उजवीकडे दगडी पायऱ्यांची विहीर देखेल आहे पण सध्या ती विहीर वरती जाळी टाकून बंद केलेली आहे

ह्या मंदिराचा पुसटसा उल्लेख काही पेशवे दप्तरात आढळतो आणि श्रीमंत बाजीराव पेशव्यांनी ह्या मंदिराचा जिर्णोधार ही केल्याचं समजत. इंटरनेट वर अधिक माहिती शोधली तर ह्या लेण्यांना काही मान्यवर परदेशी इतिहास तज्ञ आणि मोठ्या चित्रकारांनी खास भेट दिली आहे हे ही समजतं

मंदिरा च्या आजूबाजूला सुंदर बगीचा बनवलेला आहे आणि मंदिरातील स्वच्छता बघून खरच प्रसन्न वाटत. ह्या बगिच्या मध्ये एक पुरातन पिंपळाचा वृक्ष आहे त्याच्या पारंब्यांनी आपले पाय जमिनीत रोवून मूळ खोड कित्येक पटीने मोठं केलं आहे

ही लेणी सकाळी ८:०० ते संध्याकाळी ५:३० पर्यंत दर्शनासाठी उघडी असतात. हे राबत मंदिर आहे जिथे आजही पाताळेश्वराची पूजाअर्चा नियमितपणे होते आणि सणासुदीला भाविकांची दर्शनासाठी रांग लागते. संभाजी नगर रेल्वे स्टेशन पासून अगदी चालत जायच्या अंतरावर हे गुफा मंदिर आहे

भाजाची लेणी - Bhaja Caves

भाजाची लेणी ही पुरातन व्यापारी मार्गावर वसवलेली सुंदर लेणी आहे. पूर्वी अरबी सागरातून आलेला माल / समान दक्खन पठारावर आणण्याच्या मार्गावर वसवलेली भाजा प्रमाणेच बडसे, कार्ला ही लेणी सुद्धा जवळच आहेत. बडसे लेणं तर भाजा लेण्याच्या डोंगर रांगेतच आहे आणि कार्ला हे साधारण ५ किलोमीटर उत्तरेकडे आहे. ह्या लेण्यांसोबत लोहगड आणि विशालगड हे दोन किल्ले ही ह्याच भागात आहेत ह्यावरून पूर्वी हा मार्ग हा एक प्रमुख व्यापारी मार्ग होता हे सहज समजून येतं. जेथे व्यापारी मार्ग होते, तिथे तिथे लेणी, विहार खोदले जायचे. .घाटमाथा व कोकण ही सह्याद्री ची दोन रूपं, आणि त्यांना जोडणारे जे काही घाटमार्ग आहेत उदा. कसारा, मालशेज, बोरघाट किंवा खंडाळा घाट, ताम्हाणी, वरंध, आंबेनळी, आंबाघाट, फोंडाघाट ह्या घाट चढताना वाटेत इतरत्र आपणास लेणी खोदलेली आढळतील. भाजाची लेणी भारतीय पुरातत्व खात्याच्या अधिकार क्षेत्रात येतात

ही लेणी इसवीसन पूर्व २ शतकातील आहेत पुढे ही साधारण ८ शतकं ह्या लेण्यां मध्ये भर पडत राहीली आणि लेणी विस्तारत गेली. इतकी पुरातन लेणी आणि त्याकाळी केलेले ते कोरीवकाम बघून मती गुंग होवून जाते. ही लेणी हीनयान पद्धतीची असून त्यात एकूण २२ लेणी कोरली आहेत, त्यातील एक चैत्यगृह असून बाकी एकवीस विहार आहेत. 

भारतातील हे सर्वात जुने चैत्यगृह आज २२०० पेक्षाही अधिक जुनं असूनही खूपच चांगल्या परिस्थितीत बघायला मिळतं. चैत्यगृह हे प्रमुख लेण म्हणता येईल हे सत्तावीस अष्टकोनी खांबांवर तोललेलं आहे आणि ह्या खांबांवर कमळ, चक्र ही चिन्हे कोरलेली दिसतात. साधारण आठ उपलब्ध शिलेलेखापैकी एका पाण्याच्या टाक्यात असलेल्या लेखात दान करणाऱ्याच नाव “महारथी कोशिकीपुत विह्नुदत” असं सापडतं. ह्या चैत्यागृहात प्रमुख स्तूप आहे. जसा इतर लेण्यांच्या चैत्यागृहात आढळतो. चैत्यागृहाला लाकडी तुळयांचे छत बनवलेलं आहे आणि ही लाकडं सुद्धा २२०० वर्ष जुनी असून ही अजून शाबूत आहेत. हे खरोकर आश्चर्य म्हणावं लागेल ह्या लाकडात ही ब्राम्ही लिपीमध्ये काही लेख आहेत. आज चैत्यगृह हे उघड आहे पण पूर्वी दगडातील भोकं दर्शवतात की चैत्यागृहाला लाकडी दरवाजा असावा. 

ह्या लेण्यांमध्ये १४ स्तुपाचा एक समूह ही बघायला मिळतो. ह्यातील ५ स्तूप लेण्याच्या आत तर ९ स्तूप बाहेर अशी रचना आहे. ह्या स्तूपात तिथे राहणाऱ्या भिक्षुं चे अवशेष आहेत. स्तुपावर अम्पानिका, धम्मागिरी आणि संघदिना अशी भिक्षूंची नावं सुद्धा दिसतात. दोन स्तुपावर अवशेष ठेवण्यासाठी कोरीव दगडी खोके ही दिसतात 

सूर्य लेणी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या लेण्यामध्ये सूर्यदेव रथावर स्वर होऊन दानवांना तुडवत जातांनाचा देखावा आहे तर एका ठिकाणी इंद्र देवा हत्तीवर आरूढ झालेले दिसतात

खोलीच्या दरवाज्यावर अप्रतिम शस्त्रधारी द्वारपाल दिसतात. व्हरांडा मग एक दालन आणि त्याला आत आणि काही खोल्या अशी ह्या विहाराची मांडणी आहे पण ह्यातील नक्षीकाम फारच सुंदर आहे. एका शिल्पामध्ये नृत्य वाद्य कार्यक्रमाचं दृशा आहे आणि त्यात तबला हे वाद्य दिसतं आहे. तबला वाद्य इतके जुने असल्याचा हा एका ठळक पुरावाच आहे 

असे हे भारतातील प्रथम बौद्ध चैत्यगृह, २२०० वर्ष जुन्या लाकडाच्या तुळया आणि अप्रतिम कोरीवकाम, तबला वाद्याचा अधिकृत पुरातन पुरावा आपल्या महाराष्ट्रात आहे. आणि भारतीय पुरातन खाते ह्याची देखभाल करत आहे. अगदी मामुली ५ रुपये प्रवेश शुल्क आहे. 

पावसाळ्यात ह्या लेण्यांचा खाली एक मस्त धबधबा कोसळतो आणि मग पावसाळी सहली ला जाणाऱ्यांची तोबा गर्दी होते. गाडी पार्किंग साठी ग्रामपंचायत २० रुपये चार्ज घेते. नक्की खास जाऊन बघावं असं हे लेण. मालवली रेल्वे स्टेशना पासूनचा मार्ग गुगल नकाश्यात दाखवला आहे 

लोनाड ची लेणी (Lonad Caves) - खंडेश्वरी देवी

लोनाड ची लेणी (Lonad Caves) 

ही बौद्ध लेणी कल्याणच्या जवळ आहेत. सध्या ह्या लेण्यांच खंडेश्वरी देवी मंदिरात रुपांतर झालेलं आहे. अगदी लहानशी ही लेणी पण अगदी स्वच्छ परिसर आणि बहुदा रोज होणारी पुजाअर्चा त्यामुळे परिसर अगदी प्रसन्न वाटतो. साधारण ५ व्या शतकातली ही लेणी असावी असं इतिहास सांगतो

साधी लेणी आणि शांत वातावरण हे लेण्यांना भेट दिली की लगेचच जाणवतो. संपूर्ण प्रवास उन्हात केल्यावर मंदिराच्या गुहेत नैसर्गिक एयर कंडीशनर मध्ये गेल्यावर फारच सुंदर आणि मस्त वाटलं. बाहेर व-हंडा मग आत प्रर्थानेचा हॉल  आणि मग आत गाभारा अशी मांडणी आहे. व-हंडा ला चार खांब होते पण त्यातला एक खांब भग्न झाला आहे आणि त्याचे काही अवशेष आवरून ठेवलेले दिसतात. 

डावीकडे एक पाण्याचं टाकं आहे आणि अगदी मे महिन्याच्या रणरणत्या उन्हातही तिथे पाणी दिसतं. पाणी वापरात नसल्याने मासे बेडूक ही आहेत आत पण पाणी दिसायालात तरी शुद्ध दिसतं. 

पाण्याच्या टाकी समोर म्हणजे मंदिराच्या उजवीकडे. दगडात कोरलेली शिल्प आहेत त्यांना मारुतीला फसतात तसा शेंदूर फसलेला आहे. आत ही बऱ्याच मूर्त्या आणि शिल्प अशीच शेंदुराने सजवलेली दिसतात. हे शिल्प तसं बघायला गेलं तर उत्तम परिस्थितीत आहे. ह्या शिल्पा बद्दल माहिती उपलब्ध झाली पण दोन वेगळ्या माहित्या पदरात पडल्या म्हणजे 

एक अशी की दुसरा खुश्रु याने पुलकेशीच्या दरबाराला दिलेल्या भेटीचे हे दृश्य आहे तर दुसरी माहिती अशी की हा प्रसंग बौद्ध आपल्या वडिलांच्या राज्यात ज्ञानप्राप्ती नंतर येवून पूर्वजन्माची माहिती देतांना चा प्रसंग आहे. शिल्पामध्ये राजा, दरबार, सेवक, कलाकार दिसतात.

प्रर्थाना सभागृहात विशेष असं काही नाही. मूळ गाभाऱ्याच्या बाजूला दोन कोनाडे कोरले आहेत त्यात एका कोनाड्यात गणपती आणि मूषकाची मूर्ती आहे तर दुसरा कोनाडा रिकामा आहे. गाभाऱ्याच्या समोरील यज्ञकुंड आणि लेण्याच्या बाहेरील तुळशी वृंदावन हे नवीन बनवलेले दिसतात.

गाभाऱ्यात ही एका ठिकाणी पाण्याचा प्रवाह आहे आणि एका खड्यात पाणी झिरापातांना दिसतं. 

मंदिराच्या गाभाऱ्यात खंडेश्वरी देवी आणि हनुमान अश्या मूर्त्या आहेत. 

मंदिराच्या गाभाऱ्यात आम्हाला एक रंगीबेरंगी बेडूक ही दिसला. Hylarana nigrovittata जातीचा हा बेडूक होता. लेण्याबाहेर वेडा रघु, दयाळ वगैरे पक्षी ही दिसले.

देवीमातेचं दर्शन घेवून लोणार गावात असलेल्या प्राचीन शिवमंदिर बघायला आम्ही निघालो  

लोणार लेण्यांना कल्याण पासून जाण्याचा रस्ता खालील नकाश्यात दर्शिवलेला आहे